Bez czarny

Rośnie u mnie także bez czarny i ten staram się rozmnożyć – z powodzeniem - już go tutaj co nieco rozmnożyłam. Tę roślinę bardzo polubiłam, bo jest niezwykle pożyteczna – ma ogromne właściwości uzdrawiające – to wiejska apteka. Ponadto ładnie wygląda i kwitnie. Jedną z takich starych zniszczonych roślin rosnących pod oborą już dość dawno temu wycięłam. Teraz widzę, że niepotrzebnie :) Ale naprawię ten czyn. Właściwie już naprawiłam. Posiałam dziki bez i rośnie pod oborą, tylko z drugiej strony. Niestety, kozy sadzonkę dojrzały i już jest o połowę krótsza. Ale zabezpieczę ją skutecznie przed kozami. Bez to nie tylko wartościowe owoce dla drobiu, ale także roślina odstraszająca gryzonie. Ma też kilka innych zalet o których poniżej. Jak dla mnie duże znaczenie ma fakt, że jest to krzew/drzewo mrozoodporne. Mieszkam w polskim biegunie zimna – na Mazurach Garbatych – i tutaj trzeba sadzić takie drzewa i krzewy, które potrafią przetrwać mrozy 40 stopniowe. Nie co roku się takie mrozy zdarzają – ale zdarzają. Częściej jest to około minus 30 stopni.

“Bez czarny, dziki bez czarny. Inne zwyczajowe nazwy polskie: bez lekarski, bez pospolity, bzowina, bzina, buzina, hyczka.

Biologia i ekologia

Rozwój

Fanerofit. Kwitnie od maja do czerwca, czasami do lipca. Pręciki i słupek dojrzewają równocześnie, kwiaty zapylane są przez owady[8]. Owoce dojrzewają od końca sierpnia do października i utrzymują się na roślinie w postaci zwisających owocostanów[10]. Rozsiewane są przez ptaki, które zjadają owoce, nie trawią jednak nasion. Dzięki temu wraz z ich odchodami rozsiewane są one nieraz na duże odległości (ornitochoria, endochoria)[11].

Siedlisko

Rośnie w lasach i zaroślach, w polskich górach po regiel dolny[5]. Preferuje gleby żyzne i bogate w związki azotowe[4]. W Europie jego zasięg pionowy wynosi 0–1600 m n.p.m.[12].

Cechy fitochemiczne

Gałązki, liście i owoce wydzielają nieprzyjemny, a kwiaty odurzający zapach. Wszystkie części rośliny zawierają w różnej ilości trujący glikozyd sambunigrynę. Ponadto kwiaty zawierają olejki eteryczne, flawonoidy (kwercetyna, rutyna, kemferol), kwasy organiczne, garbniki, sole mineralne, owoce antocyjany, 20% cukrów, 3,5% pektyn, kwasy organiczne, witaminy, karotenoidy, garbniki i sole mineralne[9].

Zastosowanie[edytuj]

Roślina lecznicza:

Surowiec zielarski. Według Farmakopea Polska surowcem zielarskim są kwiaty (Flos Sambuci) i dojrzałe (czarne) owoce (Fructus Sambuci)[4]. Jednakże własności lecznicze mają także kora (Cortex Sambuci), korzenie (Radix Sambuci) i liście (Folium Sambuci)[16].

Działanie: kwiaty działają moczopędnie, napotnie, przeciwgorączkowo, wykrztuśnie, a zewnętrznie także przeciwzapalnie. Owoce mają własności przeczyszczające, działają napotnie, moczopędnie, przeciwgorączkowo, przeciwbólowo i odtruwająco[9].

Zastosowanie w lecznictwie: Napary z kwiatów są używane przy przeziębieniach, do leczenia różnego rodzaju nieżytów i stanów zapalnych dróg oddechowych i chorób reumatycznych. Z owoców zazwyczaj wykonuje się odwary używane do leczenia migreny, nerwobólów, biegunki, chorób reumatycznych, i neurologicznych, a dzięki ich własnościom odtruwającym także przy zaburzeniach przemiany materii. Zewnętrznie naparami z kwiatów przemywa się skórę przy zapaleniach skóry, wypryskach skórnych i oparzeniach, płucze jamę ustną i gardło przy stanach zapalnych oraz przemywa oczy przy zapaleniu spojówek[9]. Napary z kwiatów bzu czarnego przy przeziębieniach mają wielokrotnie silniejsze działanie, niż napary z lipy. Kora z dwu i trzyletnich gałązek w medycynie ludowej była używana jako środek moczopędny silniej działający niż kwiaty i owoce. Kwiaty bzu czarnego łącznie z rumiankiem są używane do zmniejszenia bólów menstruacyjnych. Niektórzy polecają w tym celu stosować mieszankę kwiatów bzu czarnego, rumianku i ruty zwyczajnej. Wyciągi z owoców maja także słabe działanie przeciwbólowe. Mogą być używane do przemywania jamy ustnej po usunięcia zęba i przy porażeniu nerwu twarzowego[4].

Zbiór i suszenie: Kwiaty zbiera się w dzień słoneczny, gdy rozkwitną, lecz nie przekwitają. Należy unikać zbierania surowca przegniłego lub wyschniętego (zbrązowiałego), gdyż powoduje on gnicie pozostałego surowca przy suszeniu. Kwiaty ścina się całymi baldachami. Najlepiej suszyć w miejscu przewiewnym i suchym, cienką warstwą, w temperaturze nie wyższej niż 35 stopni Celsjusza. Dobry surowiec nie może się zaparzyć i ma kolor białawo-żółty (brązowy należy odrzucać już podczas suszenia). Owoce najlepiej zbierać po deszczowym dniu, ale w słoneczny dzień, kiedy są w większości w pełni dojrzałe (mają kolor czarnofioletowy). Odrzuca się zielone i niedojrzałe, gdyż zawierają duże ilości sambunigryny[4][17].

Dawniej kwiatów używano do pobudzenia laktacji u kobiet karmiących[4].

Gąbczasty rdzeń pędów używany był w technice mikroskopowej do sporządzania preparatów, a w zegarmistrzostwie do czyszczenia delikatnych mechanizmów[4].

Soku z owoców używano dawniej do farbowania brwi i rzęs, podbarwiania win oraz farbowania jedwabiu na oliwkowo[4].

Surowiec kosmetyczny. Wyciągi są wykorzystywane do wytwarzania maseczek kosmetycznych i kremów. Szczególnie bez czarny nadaje się do pielęgnacji skóry starzejącej się, gdyż działa zmiękczająco, przeciwzmarszczkowo i wybielająco[4].

Owoce są pokarmem ptaków leśnych[9].

Owoce nie nadają się do spożycia na surowo. Jednak z dojrzałych owoców można robić konfitury, dżemy, kisiele, soki, można je także suszyć. Zawierają cukry, witaminy (głównie B i C), kwasy organiczne i inne związki[4]. Muszą być jednak dojrzałe i ugotowane, gdyż gotowanie usuwa zawarta w nich truciznę[17].

Roślina ozdobna. Czasami bywa uprawiany w parkach i przydomowych ogródkach jako krzew ozdobny. Oprócz formy typowej istnieją odmiany ozdobne. Walorami ozdobnymi są piękne kwiatostany, a także owoce[18]. Ma walory nie tylko dekoracyjne: jego zapach odstrasza szczury i myszy, a także owady[4].

Z pędów (gałązki z liśćmi) otrzymuje się wywary używane do ekologicznego zwalczania kretów, norników, rolnic, bielinka kapustnika i mszyc[10].

Własności trujące[edytuj]

We wszystkich częściach świeżej rośliny występuje sambunigryna i sambucyna, które dla ludzi w większych ilościach są trujące[11]. Jednakże wyższa temperatura (gotowanie czy smażenie bez przykrycia) usuwa ich własności trujące. Najczęściej dochodzi do zatrucia w wyniku spożycia niedojrzałych owoców. Objawami zatrucia są: osłabienie, bóle i zawroty głowy, nudności, wymioty, biegunka, przyspieszenie tętna i zaburzenia oddychania aż do duszności włącznie. Pierwsza pomoc polega na sprowokowaniu wymiotów i płukaniu żołądka. Konieczna pomoc lekarza[17].

Uprawa[edytuj]

W Polsce jest w pełni mrozoodporny (strefy mrozoodporności 4–9). Jest łatwy w uprawie. Nie ma specjalnych wymagań, wystarcza mu zwykła, półprzepuszczalna ziemia w ogrodzie. Może rosnąć w pełnym słońcu lub w półcieniu. Rozmnaża się go z nasion wysiewanych jesienią, lub przez sadzonki pędowe pobierane latem lub zimą. Aby zachować walory dekoracyjne należy starsze pędy wycinać, a młodsze przycinać w połowie długości[18].